Karşılıklı Ekonomik Yardımlaşma Konseyi (CEMA)

1. Genel Bilgi

CEMA Nedir?
Karşılıklı Ekonomik Yardımlaşma Konseyi (CEMA), İngilizce adıyla Council for Mutual Economic Assistance (COMECON veya CMEA), sosyalist ülkeler arasında ekonomik işbirliği ve dayanışmayı teşvik etmek amacıyla 25 Ocak 1949’da kurulan uluslararası bir örgüttür. Sovyetler Birliği’nin liderliğinde, Soğuk Savaş döneminde Batı’nın Marshall Planı ve OECD’sine karşı bir yanıt olarak oluşturulan CEMA, sosyalist ekonomik sistemlerin entegrasyonunu sağlamayı ve üye ülkeler arasında sanayi, ticaret ve teknoloji paylaşımını artırmayı hedeflemiştir. Örgüt, 1991’de Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla feshedilmiştir. CEMA, üye ülkelerin toplamda dünya sanayi üretiminin yaklaşık üçte birini ve ulusal gelirin dörtte birinden fazlasını temsil etmiştir.

Kuruluş Tarihi:
CEMA, 5-8 Ocak 1949’da Moskova’da yapılan görüşmeler sonucunda 25 Ocak 1949’da kurulmuştur. Örgüt, Soğuk Savaş’ın erken dönemlerinde sosyalist ülkelerin ekonomik birliğini güçlendirmek için oluşturulmuştur.

Merkez:
CEMA’nın merkezi Moskova, Sovyetler Birliği’nde bulunuyordu. Örgütün idari ve koordinasyon faaliyetleri buradan yürütülmüştür.

2. Amaç ve Görevler

Ana Amaç:
CEMA, sosyalist ülkeler arasında ekonomik işbirliğini geliştirerek kapitalist bloklara karşı ekonomik bağımsızlık sağlamayı ve sosyalist ekonomik sistemlerin sürdürülebilirliğini artırmayı amaçlamıştır. Örgüt, üye ülkelerin kaynaklarını birleştirerek sanayi üretimini artırmayı, ticareti geliştirmeyi ve bilimsel-teknolojik işbirliğini teşvik etmeyi hedeflemiştir.

Temel Görevler:

• Ekonomik Koordinasyon: Üye ülkeler arasında ekonomik planlamayı uyumlaştırmak.
• Ticaret Geliştirme: Sosyalist ülkeler arasında ticareti artırmak ve dışa bağımlılığı azaltmak.
• Teknoloji Transferi: Bilimsel ve teknolojik yenilikleri paylaşmak.
• Hammadde Yönetimi: Demir, çinko, doğalgaz ve manganez gibi kaynakların üretim ve dağıtımını koordine etmek.
• Ortak Yatırımlar: Enerji ve altyapı projelerinde işbirliği yapmak.

3. Üye Ülkeler ve Gözlemciler

Üye Ülkeler:
CEMA’nın kurucu üyeleri Bulgaristan, Çekoslavakya, Macaristan, Polonya, Romanya ve Sovyetler Birliği’dir. Daha sonra katılan ülkeler arasında Doğu Almanya (1950), Moğolistan (1962), Küba (1972), Vietnam (1978) ve Yugoslavya (kısmi üye, 1964) yer almıştır. Örgüt, toplamda 10 tam üyeye sahip olmuştur.

Gözlemciler:
CEMA’nın gözlemci ülkeleri arasında Kuzey Kore, Güney Yemen, Mozambik, Angola, Etiyopya, Afganistan ve Laos bulunuyordu. Ayrıca, Nikaragua, Meksika, Irak ve Finlandiya ticari ortak olarak işbirliği yapmıştır.

Üyelik Kriterleri:
Üyelik, sosyalist ekonomik ve siyasi sistemi benimseyen ülkelere açıktı. Yeni üyeler, mevcut üyelerin onayıyla kabul edilirdi.

4. Organizasyon Yapısı

Yönetim:
CEMA’nın en yüksek organı, üye devlet temsilcilerinden oluşan Konsey’di ve yılda en az bir kez toplanırdı. Hükümet başkanlarından oluşan Yürütme Komitesi, üç ayda bir toplanarak kararları uygulardı. Genel Sekreterlik, Moskova’dan idari işleri koordine ederdi.

Çalışma Şekli:
Örgüt, üç ana komite aracılığıyla çalışırdı: Planlama ve Koordinasyon Komitesi, Maddi ve Teknolojik Gereksinimler için İşbirliği Komitesi ve Bilimsel-Teknik İşbirliği Komitesi. Uzman grupları, sektörel projeleri yönetirdi.

Finansman:
CEMA’nın bütçesi, üye ülkelerin katkılarıyla finanse edilirdi. Ortak projeler, özellikle enerji ve altyapı, Sovyetler Birliği’nin liderliğinde fonlanırdı.

5. Yetkiler ve Sınırlamalar

Yetkiler:

• Ekonomik Planlama: Üye ülkelerin beş yıllık planlarını koordine etme.
• Ticaret Anlaşmaları: Sosyalist ülkeler arasında özel ticaret anlaşmaları oluşturma.
• Proje Geliştirme: Ortak enerji ve sanayi projelerini finanse etme.

Sınırlamalar:

• Kararları bağlayıcı değildi; uygulama üye ülkelerin isteğine bağlıydı.
• Sovyetler Birliği’nin hakimiyeti, diğer üyelerin özerkliğini sınırladı.
• Ekonomik eşitsizlikler, özellikle Küba ve Vietnam gibi az gelişmiş üyelerle sorun yarattı.

6. Faaliyetler ve Çalışma Alanları

Ekonomik Faaliyetler:
CEMA, üye ülkeler arasında ticareti artırmak için “transfer rublesi” sistemini kullanmıştır. Örneğin, 1970’lerde üye ülkeler arasındaki ticaret hacmi, dünya ticaretinin yaklaşık %10’unu oluşturuyordu. Örgüt, sanayi üretimini artırmak için uzmanlaşma politikaları geliştirmiştir.

Enerji ve Altyapı:
CEMA, Druzhba Petrol Boru Hattı ve Mir Elektrik Şebekesi gibi projelerle enerji paylaşımını sağlamıştır. Bu projeler, Sovyet doğalgazını Doğu Avrupa’ya taşımıştır.

Bilim ve Teknoloji:
Örgüt, uzay araştırmaları ve nükleer enerji gibi alanlarda işbirliğini teşvik etmiştir. Örneğin, Interkosmos programı, üye ülkelerin uzay teknolojisi paylaşımına olanak sağlamıştır.

7. Türkiye’nin Rolü

Üyelik:
Türkiye, CEMA üyesi değildi. NATO üyesi olarak Batı bloğunda yer alan Türkiye, sosyalist ekonomik sisteme katılmamıştır.

İlişkiler:
Türkiye, CEMA ülkeleriyle, özellikle Sovyetler Birliği ve Bulgaristan ile sınırlı ticari ilişkiler geliştirmiştir. Örneğin, 1970’lerde Sovyetler Birliği ile doğalgaz anlaşmaları yapılmıştır.

Stratejik Durum:
Türkiye, Soğuk Savaş döneminde CEMA’ya karşı Batı ittifaklarını desteklemiş, ancak bazı üye ülkelerle ekonomik ilişkiler kurmuştur.

8. Tarihi ve Başarıları

Tarihçe:

• 1949: CEMA, Moskova’da kuruldu.
• 1950: Doğu Almanya üye oldu.
• 1972: Küba üye oldu.
• 1991: Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla CEMA feshedildi.

Başarılar:

• Druzhba Petrol Boru Hattı ve Mir Elektrik Şebekesi projelerini hayata geçirdi.
• Üye ülkeler arasında ticareti artırdı.
• Sosyalist ülkeler arasında teknoloji paylaşımını sağladı.

9. Zorluklar ve Eleştiriler

Zorluklar:

• Sovyetler Birliği’nin ekonomik ve siyasi hakimiyeti, diğer üyelerin bağımsızlığını kısıtladı.
• Ekonomik planlamadaki farklılıklar, entegrasyonu zorlaştırdı.
• Finansman eksikliği, özellikle az gelişmiş üyeler için sorun yarattı.

Eleştiriler:

• Örgüt, kapitalist piyasalarla rekabet edemedi.
• Bağlayıcı kararlar alamama, etkisini azalttı.
• Ekonomik eşitsizlikler, üye ülkeler arasında gerilim yarattı.

10. Gelecek Perspektifi

Güncel Durum:
CEMA, 1991’de Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla feshedilmiştir. 2025 itibarıyla örgüt, tarihsel bir yapı olarak değerlendirilmektedir. Eski üye ülkeler, Avrupa Birliği veya diğer bölgesel örgütlerle entegrasyona yönelmiştir.

Miras:
CEMA, sosyalist ülkeler arasında ekonomik işbirliğini güçlendirmiş, ancak Sovyet hakimiyeti ve ekonomik verimsizlikler nedeniyle sınırlı başarı elde etmiştir. Mirası, enerji altyapısı ve teknoloji paylaşımı gibi projelerle hatırlanır, ancak Soğuk Savaş sonrası dünya düzeninde etkisini yitirmiştir.

Faydalanılan Kaynaklar:
(Council for Mutual Economic Assistance - Wikipedia), (Encyclopaedia Britannica), (The Guardian), (Reuters Historical Archives), (Foreign Affairs), (The Moscow Times), (World Bank Historical Reports), (Cold War History Journal), (European University Institute), (The Wilson Center), (History.com), (Al Jazeera), (DW News), (The New York Times Archives), (Council on Foreign Relations)