İhracat Kontrolleri Koordinasyon Komitesi (COCOM)

1. Genel Bilgi

COCOM Nedir?
İhracat Kontrolleri Koordinasyon Komitesi (COCOM), İngilizce adıyla Coordinating Committee for Multilateral Export Controls, Soğuk Savaş döneminde Batılı ülkeler tarafından sosyalist bloka ileri teknoloji, askeri malzeme ve çift kullanımlı ürünlerin (hem sivil hem askeri kullanılabilen) ihracatını kontrol etmek amacıyla 1949 yılında kurulan uluslararası bir örgüttür. ABD’nin liderliğinde oluşturulan COCOM, Varşova Paktı ülkelerine ve özellikle Sovyetler Birliği’ne stratejik teknolojilerin transferini engellemeyi amaçlamıştır. Örgüt, 1994’te dağılmış ve yerini 1996’da Wassenaar Düzenlemesi almıştır. COCOM, Soğuk Savaş’ın ekonomik ve teknolojik mücadelelerinde kilit bir rol oynamıştır.

[](https://www.bdo.com.tr/tr-tr/hizmetlerimiz/danismanlik/gumruk-ve-dis-ticaret/ihracat-kontrolu)

Kuruluş Tarihi:
COCOM, 1949’da Paris’te kurulmuştur. Örgüt, Marshall Planı’nın bir uzantısı olarak, Batı’nın sosyalist ülkelere karşı teknolojik üstünlüğünü korumak için oluşturulmuştur.

Merkez:
COCOM’un merkezi Paris, Fransa’daydı. Örgüt, ABD Büyükelçiliği’nin ek binasında faaliyet göstermiştir ve karar alma süreçleri gizli tutulmuştur.

2. Amaç ve Görevler

Ana Amaç:
COCOM, sosyalist ülkelerin askeri ve teknolojik kapasitelerini sınırlamak için stratejik malzeme ve teknolojilerin ihracatını kontrol etmeyi hedeflemiştir. Örgüt, Batı’nın güvenlik çıkarlarını korumayı ve Soğuk Savaş’ta stratejik avantaj sağlamayı amaçlamıştır.

Temel Görevler:

• İhracat Kontrolleri: Askeri ve çift kullanımlı ürünlerin sosyalist ülkelere ihracatını düzenlemek.
• Teknoloji Transferi Kısıtlamaları: İleri teknolojilerin (örneğin, bilgisayarlar, telekomünikasyon ekipmanları) transferini engellemek.
• Liste Yönetimi: Yasaklı ürünler listesini (Control List) oluşturmak ve güncellemek.
• Uluslararası Koordinasyon: Üye ülkeler arasında ihracat politikalarını uyumlaştırmak.
• Gizli İşbirliği: Üye ülkeler arasında istihbarat paylaşımı yapmak.

3. Üye Ülkeler ve Gözlemciler

Üye Ülkeler:
COCOM’un üyeleri arasında ABD, Birleşik Krallık, Fransa, Batı Almanya, Japonya, İtalya, Kanada, Hollanda, Belçika, Lüksemburg, Norveç, Danimarka, Portekiz, İspanya, Avustralya, Türkiye ve Yunanistan yer almıştır. Toplamda 17 üye ülke bulunuyordu.

Gözlemciler:
COCOM’un resmi gözlemci statüsü yoktu, ancak bazı Batılı ülkeler ve kuruluşlar (örneğin, İsviçre) COCOM politikalarına dolaylı olarak uyum sağlamıştır.

Üyelik Kriterleri:
Üyelik, Batı ittifakına (özellikle NATO’ya) bağlı ve sosyalist bloka karşı ortak güvenlik politikalarını benimseyen ülkelere açıktı. Yeni üyeler, mevcut üyelerin oy birliğiyle kabul edilirdi.

4. Organizasyon Yapısı

Yönetim:
COCOM, üye ülkelerin temsilcilerinden oluşan bir komite tarafından yönetilirdi. Kararlar, oy birliğiyle alınır ve gizli toplantılarla koordine edilirdi. ABD, örgütün lideri konumundaydı ve politikaları yönlendirmede baskın rol oynardı.

Çalışma Şekli:
COCOM, düzenli toplantılar ve teknik çalışma grupları aracılığıyla çalışırdı. Kontrol Listesi, üye ülkelerin ihracat politikalarını şekillendiren ana araçtı. Örgüt, gizlilik esasına dayalıydı ve faaliyetleri kamuoyuyla paylaşılmazdı.

Finansman:
COCOM’un faaliyetleri, üye ülkelerin katkılarıyla finanse edilirdi. Operasyonel maliyetler genellikle ABD tarafından karşılanırdı.

5. Yetkiler ve Sınırlamalar

Yetkiler:

• İhracat Kısıtlamaları: Üye ülkeler için bağlayıcı ihracat kontrol listeleri oluşturma.
• Politika Koordinasyonu: Üye ülkeler arasında ihracat politikalarını uyumlaştırma.
• İzleme ve Denetim: İhracat ihlallerini tespit etme ve yaptırımlar önerme.

Sınırlamalar:

• Bağlayıcı kararlar için oy birliği gerekiyordu, bu da hızlı karar almayı zorlaştırıyordu.
• Üye ülkeler arasındaki ekonomik çıkar çatışmaları, uyumu zorlaştırdı.
• Sosyalist ülkeler, COCOM kısıtlamalarını bypass etmek için üçüncü ülkeleri kullanabiliyordu.

6. Faaliyetler ve Çalışma Alanları

İhracat Kontrolleri:
COCOM, askeri malzemeler, nükleer teknolojiler, gelişmiş elektronik cihazlar ve çift kullanımlı ürünler için kapsamlı bir Kontrol Listesi oluşturmuştur. Örneğin, 1980’lerde bilgisayar teknolojilerinin Sovyetler Birliği’ne ihracatı sıkı şekilde denetlenmiştir.

Teknoloji Transferi:
Örgüt, özellikle yarı iletkenler, telekomünikasyon ekipmanları ve nükleer teknolojiler gibi alanlarda teknoloji transferini engellemiştir. Bu, Sovyetler Birliği’nin teknolojik gelişimini yavaşlatmayı amaçlamıştır.

İstihbarat ve İzleme:
COCOM, üye ülkeler arasında istihbarat paylaşımı yaparak yasaklı ürünlerin sosyalist ülkelere ulaşmasını önlemeye çalışmıştır. Örneğin, Japonya’nın Toshiba şirketinin 1980’lerde Sovyetler’e teknoloji sattığı tespit edilerek yaptırımlar uygulanmıştır.

7. Türkiye’nin Rolü

Üyelik:
Türkiye, COCOM’un kurucu üyelerinden biriydi ve 1949’dan itibaren örgüte katılmıştır. NATO üyesi olarak, Batı ittifakının bir parçası olan Türkiye, COCOM politikalarına uyum sağlamıştır.

İlişkiler:
Türkiye, COCOM’un ihracat kontrol rejimine katılarak sosyalist ülkelere teknoloji transferini kısıtlamıştır. Ancak, coğrafi konumu nedeniyle, Sovyetler Birliği ve diğer sosyalist ülkelerle sınırlı ticari ilişkiler sürdürmüştür.

Stratejik Durum:
Türkiye, Soğuk Savaş’ta stratejik bir NATO üyesi olarak COCOM’un politikalarını desteklemiş ve Batı’nın güvenlik çıkarlarını korumuştur.

8. Tarihi ve Başarıları

Tarihçe:

• 1949: COCOM, Paris’te kuruldu.
• 1950: Japonya ve Batı Almanya üye oldu.
• 1980’ler: Teknoloji transferi skandalları (örneğin, Toshiba olayı) gündeme geldi.
• 1994: COCOM feshedildi ve 1996’da Wassenaar Düzenlemesi kuruldu.

Başarılar:

• Sosyalist ülkelerin teknolojik gelişimini sınırladı.
• Batılı ülkeler arasında ihracat kontrolü konusunda koordinasyon sağladı.
• Soğuk Savaş’ta Batı’nın stratejik üstünlüğünü destekledi.

9. Zorluklar ve Eleştiriler

Zorluklar:

• Üye ülkeler arasındaki ekonomik çıkar çatışmaları, uyumu zorlaştırdı.
• Sosyalist ülkeler, COCOM kısıtlamalarını üçüncü ülkeler aracılığıyla aşabiliyordu.
• Gizli operasyonlar, üye ülkeler arasında güven sorunlarına yol açtı.

Eleştiriler:

• COCOM, küresel ticareti kısıtlayarak Batılı şirketlerin rekabet gücünü azalttı.
• ABD’nin hakimiyeti, diğer üyelerin özerkliğini sınırladı.
• Kısıtlamalar, bazı durumlarda etkisiz kalarak teknoloji transferini engelleyemedi.

10. Gelecek Perspektifi

Güncel Durum:
COCOM, 1994’te dağılmış ve yerini 1996’da Wassenaar Düzenlemesi almıştır. 2025 itibarıyla COCOM, tarihsel bir yapı olarak değerlendirilmekte olup, halefi Wassenaar Düzenlemesi, çift kullanımlı ürünlerin ve askeri teknolojilerin ihracatını kontrol etmektedir.

Miras:
COCOM, Soğuk Savaş’ta Batı’nın teknolojik ve askeri üstünlüğünü korumasında önemli bir rol oynamış, ancak küresel ticaret üzerindeki kısıtlamaları tartışmalara yol açmıştır. Wassenaar Düzenlemesi, COCOM’un mirasını daha geniş bir uluslararası katılımla sürdürmektedir.

[](https://www.bdo.com.tr/tr-tr/hizmetlerimiz/danismanlik/gumruk-ve-dis-ticaret/ihracat-kontrolu)

Faydalanılan Kaynaklar:
(Coordinating Committee for Multilateral Export Controls - Wikipedia), (Encyclopaedia Britannica), (The Guardian), (Foreign Affairs), (Council on Foreign Relations), (The New York Times Archives), (Cold War History Journal), (European University Institute), (The Wilson Center), (History.com), (Reuters Historical Archives), (SIPRI Reports), (Brookings Institution), (NATO Archives), (BDO Export Controls)